پرسش:عالم امر چیست؟ کی بود؟ کجا بود؟ چه ویژگی هایی داشته؟

پاسخ :

مراد از عالم امر،که در مقابل عالم خلق است ـــ در اصطلاح حکمای اسلامی  ـــ عوالم غیر مادی است که آن را عالم مجردات و عالم مفارقات  نیز می گویند و آن عبارت است از عالم عقل و عالم مثال .توضیح مطلب اینکه در حکمت اسلامی عالم خلقت به سه عالم  تقسیم می شود که عبارتند از :....

1-     عالم عقل یا عالم عقول یا عالم مفارقات تامّ یا عالم ارواح یا عالم جبروت یا ... :

 این عالم از ماده و آثار ماده مثل حرکت ،زمان ، مکان ، کیفیت ، کمیت و... منزه است ؛ و از حیث وجودی قویترین مرتبه عالم است ؛ و تقدم وجودی بر تمام عوالم خلقت دارد. ــ توجه : تقدم زمانی و مکانی مراد نیست ، چون درعالم عقل ، زمان و مکان معنی ندارد؛ لذا پرسش از« کی و کجا بودن » در مورد این عالم نیز بی معنی است ــ این عالم برتمام عوالم خلقت احاطه ی وجودی داشته و علت آنهااست. این عالم را از این جهت که شباهتی با عقل انسان دارد و موجودات آن ( ملائک عظام ) همگی عقل کلّند ،عالم عقل می نامند .

2-     عالم مثال یا عالم برزخ یا عالم مفارقات غیر تامّ یا عالم ملکوت یا عالم خیال منفصل یا... :

 این عالم نیز از ماده و برخی آثار ماده مثل حرکت و زمان و مکان و انفعال منزه است ؛ ولی برخی از آثار ماده مثل کیفیّت و کمیّت در آن وجود دارد ؛ لذا برخلاف عالم عقل ، موجودات آن دارای شکل و رنگ واندازه و امثال این مقولاتند .این عالم از حیث وجودی ضعیفتر از عالم عقل و معلول آن است ولی از عالم ماده قویتر بوده بر آن احاطه وجودی داشته و علت آن است. موجودات این عالم از نظر غیر مادی و لا مکان ولازمان بودن  شبیه موجوداتی هستند که ما در خواب می بینیم یا در ذهنمان تصور می کنیم.این عالم را از آن جهت که شباهتی با قوه خیال انسان دارد ، عالم خیال منفصل می نامند ؛ و از آن جهت که از نظر وجودی بین عالم عقل و عالم ماده واقع شده است عالم برزخ می گویند .در مورد این عالم نیز  پرسش  از« کی و کجا بودن » بی معنی است ؛ چون منزه از زمان ومکان است.

3-     عالم ماده یا عالم ناسوت یا عالم طبیعت یا عالم مرکبات :

 این عالم همان عالمی است که ما هم اکنون در آن زیست می کنیم . بارزترین مشخصه این عالم ، زمان  وحرکت از قوه به فعل است. این عالم از حیث وجودی دارای ضعفترین مرتبه است؛ و زمان ومکان از خصوصیات ذاتی آن است.موجودات این عالم برخلاف موجودات دو عالم قبلی دائما درحال تغییر و به فعلیت رسیدن و استکمالند ؛ و مقصد نهایی موجودات این عالم ، عالم مثال و عالم عقل است .یعنی موجودات این عالم در اثر حرکت جوهری به سوی مجرد شدن می روند ؛در واقع مرگ موجودات مادی همان لحظه رسیدن به تجرد برزخی است .

رابطه این عوالم سه گانه رابطه طولی است؛ یعنی عالم مثال باطن و حقیقت عالم ماده است و عالم عقل باطن وحقیقت عالم مثال است ؛ نسبت باطن به ظاهر مثل نسبت معنی است نسبت به کلمه . معنی  نه در داخل کلمه است ونه در خارج آن ؛ چون خارج وداخل از مشخصات امور مادی است و معنی امر مادی نیست . عالم مثال و عقل نیز نه داخل در عالم ماده اند و نه خارج از آن بلکه باطن آنند .قوه خیال و عقل انسان نیز نه داخل بدن هستند نه خارج از آن بلکه باطن آنند . لذا امیر المومنین (ع) فرمودند : «الروح فی الجسد کاالمعنی فی اللفظ » (مستدرک سفینة البحار، شیخ علی النمازی ، ج4 ، ص 217 )

لازم به ذکر است که واژه عالم امر و عالم خلق را حکما از قرآن کریم اقتباس کرده اند ؛ از آیاتی نظیر آیات زیر :

  أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ تَبارَکَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمینَ (الأعراف :  54)

یُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّماءِ إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ یَعْرُجُ إِلَیْهِ فی‏ یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ (السجدة :  5)

وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی وَ ما أُوتیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلاَّ قَلیلاً (الإسراء :  85)

وَ ما أَمْرُنا إِلاَّ واحِدَةٌ کَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ (القمر :  50)

« إِنَّا کُلَّ شَیْ‏ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ  وَ ما أَمْرُنا إِلاَّ واحِدَةٌ کَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ »(القمر: 49 و 50)برای مطالعه بیشتر مراجعه فرمایید به کتاب « انسان از آغاز تا انجام » تالیف علامه طباطبایی ، با ترجمه و تعلیقات صادق لاریجانی صفحه 9 تا 20 و صفحه 217 تا 227